ෆොසිල ඉන්ධන සමාගම් වලට යටවුණු ආණ්ඩුවලට දැවැන්ත පරාජයක්
ලෝකය පුරා දේශගුණික නඩුවලට දැවැන්ත උත්තේජනයක්
තවත් ප්‍රාන්ත කිහිපයක සහ තවත් රටවල් 150ක පමණ ඔවුන්ගේ ව්‍යවස්ථාවේ පැහැදිලිව දක්වා ඇති සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා අයිතිය පිළිගෙන ඇත. මෙම තීන්දුව ලොව පුරා සමාන නඩු පැවරීමට හේතු විය හැකිය.
එක්සත් ජනපදයේ පළමු ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික නඩුව (first constitutional climate trial) විභාග කළ විනිසුරුවරයා මොන්ටානාහි රාජ්‍ය නිලධාරීන්ට සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා ඇති අයිතිය උල්ලංඝනය කරන බවට චෝදනා කළ තරුණ පැමිණිලිකරුවන් පිරිසට පක්ෂව තීන්දුව ලබා දී තිබෙනවා.
නඩුව ගොනු කරන විට 14 හැවිරිදි වියේ පසුවූ ඊවා ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින් මෙසේ කියා සිටියේය, “මම දැන් නිහඩයි. ඇත්තටම මට දැන් විශාල ප්‍රීතියක් දැනෙනවා”
අභියෝගකරුවන්ගේ නීතීඥයින් තීන්දුව විස්තර කරමින් මෙසේ ප්‍රකාශ කළේය. “මෙය ක්‍රීඩාව වෙනස් කරන්නක් වන අතර එය පුදුමාකාර ජයග්‍රහණයක්”
මෙම නඩු තීන්දුව දේශගුණික අර්බුදයට මුහුණ දෙන මේ හා සමාන සිද්ධීන් සඳහා උත්තේජනයක් ලබා දෙනු ඇතැයි උද්ඝෝෂකයින් බලාපොරොත්තු වේ.
එක්සත් ජනපදය පුරා සහ ජාත්‍යන්තරව සිරස්තල බවට පත් වූ මෙම නඩුව අවුරුදු පහේ සිට 22 දක්වා වූ පැමිණිලිකරුවන් 16 දෙනෙකු විසින් ගොනු කරන ලද අතර ඔවුන්ගේ චෝදනාව වූයේ මොන්ටනා ප්‍රාන්ත රජයේ පොසිල ඉන්ධන ගැති ප්‍රතිපත්ති (pro-fossil fuel policies) දේශගුණික විපර්යාසවලට දායක වූ බවයි.
මොන්ටානා ප්‍රාන්ත ව්‍යවස්ථාව මගින් සහතික කර ඇති “පිරිසිදු සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් / clean and healthful environment” සඳහා වන ව්‍යවස්ථාපිත හිමිකම මොන්ටානා රජයේ මෙම පොසිල ගැති ප්‍රතිපත්තිය හේතුවෙන් උල්ලංඝනය වී ඇති බව තහවුරු කරමින් මෙම තරුණ පැමිණිලිකරුවෝ අධිකරණය හමුවේ සාක්ෂි දුන්හ.
මොන්ටානා හි හරිතාගාර වායු විමෝචනය දේශගුණික විපර්යාස සහ පැමිණිලිකරුවන්ගේ තුවාල වලට හේතු වන පැමිණිලිකරුවන්ගේ තුවාල සමනය කිරීමට ඇති අවස්ථාව අඩු කරයි,” ඇය ලිවීය
පොසිල ඉන්ධන බලශක්ති ව්‍යාපෘතිවලට අවසර දිය යුතුද නැද්ද යන්න තීරණය කිරීමේදී දේශගුණික බලපෑම් සලකා බැලීම රජයේ ආයතන තහනම් කිරීම හේතුවෙන් මොන්ටානා ප්‍රාන්ත රජය දේශගුණික අර්බුදයට දායක වන බවත්, ඒ හරහා දේශගුණික අර්බුදය විසඳීමට පියවර ගැනීමට රාජ්‍ය අසමත් වන බවත් පසුගිය සඳුදා (14) විනිසුරු කැතී සීලි (Kathy Seeley) පැවසීය.
පිටු 103කින් යුත් නියෝගය නිකුත් වූයේ ජුනි 20 වන දින නඩු විභාගය අවසන් වීමෙන් සති කිහිපයකට පසුවය.
“මගේ ආරම්භක ප්‍රතිචාරය නම් එය ඉතා හොඳ නියෝගයක්” නඩුවේ පැමිණිලිකරුවන් වෙනුවෙන් පෙනී සිටි නීතිඥ මෙලිසා හෝන්බයින් (Melissa Hornbein) පැවසීය.
නඩුව ගොනු කළ ලාභ නොලබන නීති සමාගම වන Our Children’s Trust හි ජූලියා ඔල්සන් (Julia Olson) පැවසුවේ නඩුවක කුසලතා අධිකරණයක් විසින් තීන්දු කිරීමට හේතු වූ එක්සත් ජනපද ඉතිහාසයේ පළමු අවස්ථාව මෙම නඩුව මගින් සනිටුහන් කරන බවයි.
| තරුණ පැමිණිලිකරුවන් උසාවියට පැමිණෙමින්
‘’මොන්ටානා ප්‍රාන්ත රජය ෆොසිල ඉන්ධන ප්‍රවර්ධනය කරමින් තරුණ තරුණියන්ගේ ව්‍යවස්ථාපිත අයිතිවාසිකම් කඩ කළ බව අධිකරණය පිළිගෙන තිබෙනවා. අපගේ සේවාදායකයින්ට අතිවිශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ලබා දෙමින්, විනිසුරු කැතී සීලි මොන්ටානා හි ෆොසිල ඉන්ධන ප්‍රවර්ධනය කිරීමේ නීති ව්‍යවස්ථා විරෝධී බව ප්‍රකාශ කළ අතර ඒවා ක්‍රියාත්මක කිරීමට නියෝග කළා. ෆොසිල ඉන්ධන දූෂණයෙන් පෝෂණය වන දේශගුණික විපර්යාස බටහිර ප්‍රාන්ත දවා අළු කරද්දීයි මේ තීන්දුව ලබා දුන්නේ. අද මොන්ටානා අධිකරණය විසින් ලබා දුන් මේ ඓතිහාසික තීන්දුව මිනිසුන් විසින් ඇති කරන දේශගුණික ව්‍යාකූලත්වයේ විනාශකාරී බලපෑම්වලින් පෘථිවිය බේරා ගැනීමට තරුණ පරම්පරාව දරන උත්සාහයේ හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක් සනිටුහන් කරනවා”
“පොසිල ඉන්ධනවල භයානක බලපෑම් සහ දේශගුණික අර්බුදයෙන් තමන්ට හානියක් වී ඇති අතර එය දිගටම පවතිනු ඇත” යනුවෙන් පැමිණිකාර පාර්ශ්වය චෝදනා කර තිබුණේය. එක්සත් ජනපදය පුරා සිටින තරුණයින් විසින් මීට සමාන නඩු ගොනු කර ඇති නමුත් නඩු විභාගයකට පැමිණි පළමු නඩුව වූයේ Held v Montana ය.
පැමිණිකරුවන් ඉලක්ක කරගත් ප්‍රතිපත්ති අතර මොන්ටානා පාරිසරික ප්‍රතිපත්ති පනතේ (Montana Environmental Policy Act – MEPA) ප්‍රතිපාදන රාජ්‍යයට එහි බලශක්ති ආර්ථිකය දේශගුණික විපර්යාස කෙරෙහි බලපාන ආකාරය සලකා බැලීම වළක්වයි. මෙම වසරේ, නව බලශක්ති ව්‍යාපෘති සඳහා පාරිසරික සමාලෝචනවලදී හරිතාගාර වායු විමෝචනය සලකා බැලීමෙන් ප්‍රාන්තය විශේෂයෙන් තහනම් කිරීමට ප්‍රාන්ත නීති සම්පාදකයින් විසින් විධිවිධාන සංශෝධනය කරන ලදී. එම විධිවිධානය ව්‍යවස්ථා විරෝධී බව විනිසුරුවරයා තීන්දු කළේය.
“දේශගුණික විපර්යාස, [හරිතාගාර වායු] විමෝචනය සලකා බැලීම තහනම් කිරීම සහ අතිරේක හරිතාගාර වායු විමෝචනය දේශගුණික විපර්යාස සඳහා දායක වන ආකාරය හෝ මොන්ටානා ව්‍යවස්ථාවට අනුකූල වන ආකාරය, MEPA සීමාව පිරිසිදු හා සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා පැමිණිලිකරුවන්ගේ අයිතිය උල්ලංඝනය කරයි” යනුවෙන් විනිසුරුවරා සිය අවසන් නියෝගයේ සඳහන් කළේය.
“කලාපීය, ජාතික හෝ ගෝලීය” පාරිසරික බලපෑම් සලකා බැලීමෙන් පාරිසරික සමාලෝචන වැළැක්වීම සඳහා ව්‍යවස්ථාදායකය මීට පෙර නීතිය සංශෝධනය කර ඇත. මුල් පැමිණිල්ල “දේශගුණික විපර්යාස ව්‍යාතිරේකය /climate change exception” ලෙස හැඳින්වේ. 2023 දී නීති සම්පාදකයින් නැවත ප්‍රතිපාදන වෙනස් කළ විට, රජයේ නීතීඥයින් කියා සිටියේ එය නඩු පැවරිය යුතු බවයි. නමුත් විනිසුරු සීලි පසුගිය මැයි මාසයේ එම තර්කය ප්‍රතික්ෂේප කළේය.
මොන්ටානා පාරිසරික ප්‍රතිපත්ති පනත යටතේ තීරණ ගැනීමට අවසර දීම සම්බන්ධයෙන් රාජ්‍ය ආයතනවලට එරෙහිව නඩු පැවරීමට කණ්ඩායම්වලට ඇති හැකියාව පිළිබඳ දැඩි පරාමිති පනවන තවත් රාජ්‍ය ප්‍රතිපත්තියක් විනිසුරු සිලි විසින් සිය තීන්දුවේ දී පනවන ලදී. එම ප්‍රතිපත්තිය “පරිසරයේ ආපසු හැරවිය නොහැකි පරිහානිය වළක්වන MEPA නඩුකාරයින්ගේ පිළියම් ඉවත් කරන අතර එය බලගතු රාජ්‍ය අවශ්‍යතාවයක් ඉදිරියට ගෙන යාමට අපොහොසත් වේ” එය ව්‍යවස්ථා විරෝධී බවට පත් කරමින් විනිසුරුවරයා ලිවීය.
නඩුව ගොනු කරන විට 14 හැවිරිදි වියේ පසුවූ ඊවා ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින් මෙසේ කියා සිටියේය, “මම දැන් නිහඩයි. ඇත්තටම මට දැන් විශාල ප්‍රීතියක් දැනෙනවා
| තීන්දුවෙන් උද්දාමයට පත් පැමිණිලිකරුවන් පිරිස
ජුනි මාසයේ පැවති නඩු විභාගයේදී, දේශගුණික අර්බුදයට මොන්ටානා ප්‍රාන්ත රජයේ දායකත්වය දේශගුණ අර්බුදයට කිසිදු අර්ථවත් දායකත්වයක් ලබා දීමට නොහැකි තරම් කුඩා බව රජය වෙනුවෙන් පෙනී සිටි නීතීඥවරු තර්ක කළහ. එහෙත් විනිසුරු සීලි සිය තීන්දුවේ දී ප්‍රාන්තයේ හරිතාගාර වායු විමෝචනය “ජාතික හා ගෝලීය වශයෙන් වැදගත්” බව සොයා ගත්තාය.
“මොන්ටානා හි හරිතාගාර වායු විමෝචනය දේශගුණික විපර්යාස සහ පැමිණිලිකරුවන්ගේ තුවාල වලට හේතු වන පැමිණිලිකරුවන්ගේ තුවාල සමනය කිරීමට ඇති අවස්ථාව අඩු කරයි,” ඇය ලිවීය.
ෆොසිල ඉන්ධන මගින් දේශගුණික විපර්යාස ඇති කරන බවටත්, සෑම අමතර හරිතාගාර වායු දූෂණයක්ම පෘථිවිය උණුසුම් කරන බවටත්, පැමිණිලිකරුවන්ට සිදුවන හානිය “දේශගුණික විපර්යාසවලට විසඳුම් සෙවීම සඳහා විද්‍යාව පදනම් කරගත් ක්‍රියාමාර්ගවලින් තොරව වඩ වඩාත් දරුණු ලෙස සහ ආපසු හැරවිය නොහැකි ලෙස වර්ධනය වනු ඇති” බවට වූ නඩුවේ ප්‍රකාශයන් ද ඇය විසින් තහවුරු කළාය.
“විනිසුරු සීලි ඇත්ත වශයෙන්ම නීතියේ ගැටලු පමණක් නොව, දේශගුණික අර්බුදය වටා ඇති ඉතා සංකීර්ණ විද්‍යාත්මක ගැටලු මෙන්ම මෙම විශේෂිත පැමිණිලිකරුවන්ට ඇති බලපෑම පැහැදිලිවම තේරුම් ගෙන තිබෙනවා ” හෝන්බයින් පැවසීය.
Columbia’s Sabin Center for Climate Change Law හි නිර්මාතෘ Michael Gerrard ද විනිසුරුවරියගේ නියෝගය අගය කළේය.
“මම හිතන්නේ මෙය දේශගුණික විපර්යාස සම්බන්ධයෙන් ඕනෑම අධිකරණයක් විසින් මෙතෙක් නිකුත් කර ඇති ප්‍රබලම තීරණයයි” යනුවෙන් ඔහු ඊමේල් පණිවුඩයක් නිකුත් කරමින් කියා සිටියේය.
තවත් ප්‍රාන්ත කිහිපයක සහ තවත් රටවල් 150ක පමණ ඔවුන්ගේ ව්‍යවස්ථාවේ පැහැදිලිව දක්වා ඇති සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා අයිතිය පිළිගෙන ඇත. මෙම තීන්දුව ලොව පුරා සමාන නඩු පැවරීමට හේතු විය හැකිය.
දේශගුණික විපර්යාස තමන්ට පුද්ගලිකව අහිතකර ලෙස බලපෑවේ කෙසේදැයි සාක්ෂිකරුවන් කිහිප දෙනෙකු ඉතා ඵලදායී ලෙස අධිකරණය හමුවේ කරුණු ඉදිරිපත් කළහ. මෙම ගෝලීය ගැටලුවට මානුෂීය මුහුණුවරක් දීම මෙම උසාවිය තුළ හොඳින් ක්‍රියාත්මක වූ අතර වෙනත් තැන්වල ද අනුගමනය කළ හැකිය.
මෙහි පූර්ව නඩු විභාගයේදී නඩුවේ විෂය පථය පටු කිරීමට මොන්ටානා ප්‍රාන්ත ආණ්ඩුව වෙනුවෙන් පෙනී සිටි නීතිඥයින් සමත් විය. මෙම නඩුව මුලින් ෆොසිල ඉන්ධන සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා රාජ්‍ය බලශක්ති නිෂ්පාදනය සහ භාවිතය මෙහෙයවන රාජ්‍ය බලශක්ති ප්‍රතිපත්තිය අභියෝගයට ලක් කළේය. නමුත් මේ වසරේ මොන්ටානා ප්‍රාන්ත ආණ්ඩුව එම නීතිය අවලංගු කළ අතර සති කිහිපයකට පසුව, විනිසුරුවරයා නඩුවේ එම කොටස ප්‍රතික්ෂේප කළේය.
පැමිණිලිකරුවන් නඩුව ජයග්‍රහණය කළහොත් තීන්දුවට එරෙහිව සටන් කරන බවට මීට පෙර මොන්ටානා ප්‍රාන්ත රජය ප්‍රතිඥා දී තිබුණේය. ඒ අනුව මෙම නඩු තීන්දුව එරෙහිව අභියාචනා කරනවාද යන්න තීරණය කිරීමට ඔවුනට දින 60ක කාලයක් ලබාදී තිබේ.
මෙම තීන්දුව යෞවනයන් විසින් මෙහෙයවන දේශගුණික නඩු වල අනාගතය සඳහා ධනාත්මක බලපෑමක් සිදුකළ බව ලෝකය පුරා දේශගුණික ක්‍රියාකාරීන් ප්‍රකාශ කර තිබේ.
“මෙය මොන්ටානා ප්‍රාන්තය සඳහා, තරුණයින් සඳහා, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා සහ අපගේ දේශගුණය සඳහා විශාල ජයග්‍රහණයක්. තවත් මෙවැනි තීන්දු අනිවාර්යයෙන්ම එයි.” ඔල්සන් පැවසීය.
Children’s Trust හි ආධාර ඇතිව තරුණයන් විසින් මෙහෙයවන ව්‍යවස්ථාපිත දේශගුණික නඩු තවත් ප්‍රාන්ත හතරක ද විභාග වෙමින් පවතී. හවායි තරුණ පැමිණිලිකරුවන් විසින් ගෙන එන ලද එක් නඩුවක් 2024 ජුනි මාසයේදී නඩු විභාගයට ගැනීමට නියමිත බව නීතිඥවරු පසුගිය සතියේ නිවේදනය කළහ.
Children’s Trust විසින් 2015 දී ගොනු කරන ලද Juliana v United States නම් ෆෙඩරල් නඩුව ද මේ වන විට විභාග වෙමින් පවතී. පසුගිය ජූනි මාසයේදී එක්සත් ජනපද දිස්ත්‍රික් අධිකරණයක් තරුණ පැමිණිලිකරුවන්ට පක්ෂව තීන්දුවක් ලබා දුන් අතර, ඔවුන්ගේ හිමිකම් විවෘත අධිකරණයේ නඩු විභාගයේදී තීරණය කළ හැකිය. නමුත් තවමත් මෙම නඩු විභාග දිනයක් නියම කර නොමැත.
“මෙම නඩුව අධිකරණය හරහා දේශගුණික යුක්තිය ඉල්ලා සිටීම ශක්‍ය සහ බලගතු උපාය මාර්ගයක් බවට පැහැදිලි සලකුණක්” යනුවෙන් දේශගුණික නඩු සඳහා විද්‍යා මධ්‍යස්ථානයේ (Science Hub for Climate Litigation at the Union of Concerned Scientists) ප්‍රධාන විද්‍යාඥ ඩෙල්ටා මර්නර් පැවසීය.
https://www.theguardian.com/us-news/2023/aug/14/montana-climate-trial-young-activists-judge-order
(Climate Alert)
