මෑත දශක කිහිපය තුළ බොහෝ මිනිසුන්ට ආහාර, බලශක්තිය සහ සම්පත් සඳහා පහසු පුවේශයක් ලැබී ඇත. ලෝකය පුරා දරිද්‍රතාවය සහ කුසගින්න අඩු වී ඇති අතර, ගෝලීය වෙළඳාමේ වේගවත් වර්ධනය, පරිභෝජනවාදය සහ නාගරීකරණය හේතුවෙන් පෙර නොවූ විරූ මට්ටමේ පාරිසරික සූරාකෑම හා හානි සිදුවී ඇත. මෑත වසරවලදී, පරිසරයට සහ ජෛව විවිධත්වයට මානව ක්‍රියාකාරකම්වල ඍණාත්මක බලපෑම් වඩාත් කැපී පෙනෙන ලෙස අවධාරණය කර ඇති අතර ගෝලීය පරිසර පද්ධතිවල වැදගත්කම පිළිබඳව ජනතාව වඩාත් සවිඥානක ය.
- Circular Economy – චක්‍ර ආර්ථිකය යනු නිෂ්පාදන හා පරිභෝජනයේ ආකෘතියක් වන අතර, හැකි තාක් කල් පවතින ද්‍රව්‍ය සහ නිෂ්පාදන බෙදාගැනීම, බදු දීම, නැවත භාවිතා කිරීම, අලුත්වැඩියා කිරීම, ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සහ ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කිරීම ඇතුළත් වේ . මේ ආකාරයෙන්, නිෂ්පාදනවල ජීවන චක්‍රය දිගු වේ.
ස්වභාවධර්මයේ නීති පිළිපැදීමෙන් තොරව මිනිසාට පෘථිවියේ වැඩි කාලයක් ජීවත් විය නොහැකිය. ස්වභාවධර්මය පරිසර පද්ධතියේ සම්පත් අද්විතීය ලෙස කළමනාකරණය කරයි. දේශගුණික විපර්යාස වේගවත් වන විට, කුණාටු, ගංවතුර සහ සුළි කුණාටු වැනි ආන්තික කාලගුණික සිදුවීම්වල වාර ගණන සහ බරපතලකම වැඩි වනු ඇතැයි විද්‍යාඥයින් අනතුරු අඟවයි.
අද ලෝකයේ තත්ත්වය සෘජුවම බලපාන්නේ භාණ්ඩ (things) නිෂ්පාදනය කරන සහ පරිභෝජනය කරන ආකාරයයි. රේඛීය ආර්ථිකය (Linear economy – ගැනීම-භාවිතය-ඉවත දැමීම – take-make-dispose) වත්මන් ආර්ථික පද්ධතියේ පදනම වන අතර එහි මූලික පරමාර්ථය වන්නේ උපරිම භාණ්ඩ ප්‍රමාණයක් නිෂ්පාදනය කිරීම සහ විකිණීමයි. කෙසේ වෙතත්, මෙම අරමුණ පරිසර පද්ධතියට අමතර බරක් වන අතර සීමිත ස්වභාවික සම්පත් වලට තර්ජනය කරයි. මෙම රේඛීය, නිස්සාරණ සහ දූෂිත ප්‍රවේශය අපගේ ආර්ථික මෙහෙයුම් අනතුරේ හෙළන අතර අපගේ පුද්ගලික යහපැවැත්මට ද තර්ජනයක් වේ. කෙසේ වෙතත්, ජනගහනය ශීඝ්‍රයෙන් වැඩි වෙමින් පවතින අතර, සැපයුම අඩු වන විට මූලික ද්‍රව්‍ය සඳහා ඉල්ලුම වැඩි වේ.
- Linear economy– රේඛීය ආර්ථිකය යනු මිනිසුන් නිෂ්පාදනයක් මිල දී ගෙන එය භාවිතා කර ඉවත දමන පද්ධතියකි. රේඛීය යන යෙදුම සෘජු ප්‍රගමනයට යොමු කරයි / රේඛීය ආර්ථිකය රේඛීය ආර්ථිකය පරිමිත සම්පත් නිස්සාරණය කර නිශ්පාදන නිපදවීමට භාවිතා කරන (සාමාන්‍යයෙන් ඒවායේ සම්පූර්ණ විභවතාවයට නොගැලපෙන) පසුව ඉවත දමන ආර්ථිකයකි.
නිෂ්පාදන/ද්‍රව්‍ය බහුලව භාවිතා කිරීමට පෙර බැහැර කරන බැවින් වාර්ෂිකව දැවැන්ත කසළ ආර්ථික ක්‍රියාවලීන් මගින් නිපදවනු ලැබේ. 2050 වන විට දළ වශයෙන් වාර්ෂිකව අපද්‍රව්‍ය ටොන් බිලියන 3.4ක් ජනනය වනු ඇති අතර එය දැනට පවතින ටොන් බිලියන 2.01ට වඩා 70%ක වැඩිවීමක් නියෝජනය කරයි (ලෝක බැංකු වාර්තා). නිදසුනක් වශයෙන්, මෑත දශක කිහිපය තුළ යුරෝපයේ ප්ලාස්ටික් නිෂ්පාදනය සැලකිය යුතු ලෙස වර්ධනය වී ඇති නමුත් එයින් තුනෙන් එකක් පමණක් ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කරනු ලැබේ.
ඉහත ගැටලුව සඳහා තවදුරටත් අහිතකර ප්‍රතිඵල වළක්වා ගැනීම සඳහා ක්ෂණික විසඳුම වන්නේ පරිසරවේදීන්, රජයන් ආස්වාදයක් ලබා දුන් R9 සංකල්පය (9-Rs concept) මගින් සංලක්ෂිත චක්‍ර ආර්ථික ආකෘතිය අනුගමනය කිරීමයි.
R9 සංකල්පය තුළ අන්තර්ගත වන්නේ,
- ප්‍රතික්ෂේප කිරීම – Refuse
- නැවත භාවිත කිරීම – Reuse
- අඩු කිරීම – Reduce
- ප්‍රතිනිර්මාණය කිරීම – Redesign
- ප්‍රතිනිර්මාණය කිරීම – Repurpose
- නැවත සකස් කිරීම Remanufacture
- අලුත්වැඩියා කිරීම – Repair
- ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම – Refurbish
- ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කිරීම / Recycle
චක්‍ර ආර්ථිකයක් භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය සහ පරිභෝජනය කරන අතර දැනටමත් නිෂ්පාදනය කර ඇති භාණ්ඩ හැකිතාක් බෙදා ගැනීම, කුලියට දීම, නැවත භාවිතා කිරීම, අලුත්වැඩියා කිරීම සහ ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කිරීම සඳහා ප්‍රමුඛත්වය දෙයි. නෙදර්ලන්තය, ප්‍රංශය සහ ඉතාලිය යනු රේඛීය ආර්ථිකයක සිට චක්‍ර ආර්ථිකයකට සංක්‍රමණය වීමට පියවර ගන්නා රටවල් කිහිපයකි.
චක්‍ර ආර්ථිකයක් ස්වභාවධර්මය දෙසට නැඹුරු වන අතර මෙම සංකල්පයේ අරමුණ වන්නේ අමුද්‍රව්‍ය සංවෘත ලූපයක් (closed loop) තුළ තබා ගැනීමයි. එමඟින් සම්පත් උපරිම ලෙස භාවිතා කිරීම, නව ඉල්ලුම අඩුවීම, නාස්තිය වළක්වා ගැනීම සහ නිෂ්පාදන ජීවන චක්‍රය වැඩි කිරීම, එනම්, අද අපද්‍රව්‍ය හෙට දවසේ අමුද්‍රව්‍යය බවට පත් කිරීම සිදුවේ. (today’s waste is tomorrow’s raw material) මෙය ස්වභාවධර්මයට සමාන සංකල්පයකි. මෙම ආකෘතිය පුනර්ජනනීය බලශක්ති / ද්‍රව්‍ය මත පදනම් වන අතර ඩිජිටල් තාක්‍ෂණ බලය උපරිම ලෙස භාවිත කරයි.
මිනිසුන් විසින් භාවිතා කරන සියලුම නිෂ්පාදන චක්‍ර ආර්ථිකය තුළ නැවත භාවිතා කරනු ලැබේ. කැඩුණු නිෂ්පාදන අලුත්වැඩියා කිරීම හෝ නව නිෂ්පාදන සැදීම සිදුවේ. එහිදී අපද්‍රව්‍ය නව අමුද්‍රව්‍ය වේ. අමුද්‍රව්‍ය, පරිසරය සුරකින, CO2 විමෝචනය අඩු කරන සහ නවෝත්පාදන සිදුවන, නව ව්‍යාපාර සහ රැකියා උත්තේජනය කරන අතර නිෂ්පාදනය, පරිභෝජනය සහ බැහැර කිරීමේ අනුපිළිවෙළ ඒ තුළ නොපවතී.
නිෂ්පාදකයන් නැවත භාවිත කළ හැකි නිෂ්පාදන සැලසුම් කරන අතර (උදාහරණ: පහසුවෙන් අලුත්වැඩියා කළ හැකි විදුලි උපාංග) නිෂ්පාදන/අමුද්‍රව්‍ය නැවත භාවිත කරනු ලැබේ (උදාහරණ: නව ප්ලාස්ටික් නිෂ්පාදන සෑදීම සඳහා ප්ලාස්ටික් පෙති බවට ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කිරීම). කලාතුරකින් භාවිතා කරන/නැවත නිශ්චල නිෂ්පාදන වඩාත් තීව්‍ර ලෙස භාවිතා කරයි (උදාහරණ: අයිතම අන් අය සමඟ බෙදා ගැනීම).
චක්‍ර ආර්ථිකයක් තුළ, මිනිසුන් පාරිසරික වශයෙන් වගකිව යුතුය (උදාහරණ: වීදිවලට/ස්වාභාවික පරිසරයට කසළ බැහැර නොකිරීම). නොමිලේ ප්ලාස්ටික් බෑග් තහනම් කිරීම වැනි බොහෝ රටවල රජයන් දැනටමත් සම්මත කර ඇත. වැරදි ලෙස කසළ බැහැර කිරීම සහ ඉක්මනින් කොම්පෝස්ට් කළ හැකි අඩු ඝනත්ව පොලිතීන් භාවිතා කිරීම සඳහා දඩ නියම කරයි. දැනුවත් කිරීම / ව්‍යාපාර පැවැත්වීම මගින් සමාජ දැනුවත්භාවය වැඩි දියුණු වේ.
මෙම ආකෘතිය සාර්ථක වීමට නම්, පාරිභෝගිකයින් නැවත භාවිතා කිරීම, අලුත්වැඩියා කිරීම සහ ප්‍රතිචකීකරණය කිරීමේදී තිරසාර නිෂ්පාදන තෝරාගත යුතුය. සීමාවන් තිබියදීත් චක්‍ර ආර්ථිකයක ඇති වාසි (උදාහරණ: නෛතික තරඟකාරීත්වය පාලනය කරන රෙගුලාසි නොමැතිකම, පාර්ශ්වකරුවන්ගේ පාරිසරික දැනුවත්භාවය නොමැතිකම, ආර්ථික බාධක, තාක්ෂණික කුසලතා සහ පාරිභෝගික පිළිගැනීම) පහත දැක්වේ.
චක්‍ර ආර්ථිකයක වාසි
- වර්ජින් අමුද්‍රව්‍ය නිස්සාරණය අඩුවෙන් සිදුකිරීම / Extracting less virgin raw materials
- පොසිල ඉන්ධන භාවිතය අඩු කිරීම / Decrease fossil fuel usage
- නිෂ්පාදනයේ ක්‍රියාකාරී ආයු කාලය දීර්ඝ කිරීම (උදාහරණ: ප්‍රතිචක්‍රීකරණය) / Prolonging a product’s functional life (Example: recycling
- කසළ උත්පාදනය අඩු වීම / Decrease waste generation
- නවෝත්පාදනය සහ ආර්ථික වර්ධනය / Innovation and economic growth
- පරිභෝජන පුරුදු වෙනස් කිරීම / Changing consumption habits
- ආනයන සහ සැපයුම්වල වැඩි ස්වාධීනත්වය / Greater independence in imports and supply agility
- නව රැකියා ඇති කිරීම / Creating new employments
- සමීප රාජපක්ෂ – සම ලේකම්, UNI ආසියා සහ පැසිෆික්, දකුණු ආසියා මූල්‍ය අංශයේ වෘත්තීය සමිති කවුන්සිලය
| Sameepa Rajapakse – Joint-Secretary – UNI Asia & Pacific, South Asia Finance Sector Unions Council
